کسب مال حلالدر دین اسلام به فرد مسلمان، اجازه داده نمی‌شود که از هر طریقی کسب کرده و مالی بدست آورده و مایحتاج خود و خانواده خویش را تامین کند بلکه مسلمان باید از مسائل مربوط به کسب و کار اطلاع داشته باشد و تنها از راه‌های حلال (به معنای جایز و روا) کسب داشته باشد. ۱ - معرفی اجمالییکی از ویژگی‌هایی که امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) برای پارسایان بیان می‌کنند، تلاش برای روزی حلال است (... وَ طَلَباً فی حَلالٍ. بدیهی است اولین و مهم‌ترین گام در جهت زدودن «فقر و نیازمندی» و وابستگی فردی و اجتماعی به دیگران، این است که انسان سهم خود و خانواده، نزدیکان، همسایگان و نیز جامعه خود را از سفره گسترده طبیعت فراموش نکند. ۲ - طلب حلال در قرآنبا نگاه به آیات قرآن در می‌یابیم که قرآن هرگز ما را به چشم‌پوشی از مواهب الهی دعوت نکرده و فقر را ارزش و نعمت به حساب نیاورده است. حتی در سوره جمعه که توصیه آن به شرکت در نماز جمعه و ذکر خداست، می‌فرماید: هنگامی که نماز پایان یافت، شما آزادید در زمین پراکنده شوید و فضل خدا را بطلبید (به دنبال روزی بروید) و خدا را بسیار یاد کنید، شاید رستگار شوید!. از این آیه استفاده می‌کنیم که حتی روز تعطیل و به جا آوردن اعمال عبادی در روز جمعه، مانعی برای فعالیت‌های اقتصادی سازنده نیست. ۳ - توازن نیازهای مادی و معنویاصل تعادل و توازن حکم می‌کند که در نیایش‌های خود هم به نعمت‌های دنیا توجه داشته باشیم و هم به آخرت و این بر اساس آموزه‌های قرآنی است: «رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ؛. مردانی که خرید و فروش آن‌ها را از یاد خدا باز نمی‌دارد». امام صادق (علیه‌السّلام) این دعای دو جانبه را این چنین تعلیم داده‌اند: «سَلوا اللهَ الغِنی فی الدُنیا و العافیةَ، و فی الآخرةِ المغفرةَ و الجَنَّةَ؛ از خدا در دنیا بی‌نیازی و عافیت را بخواهید و در آخرت آمرزش الهی و بهشت را». ۴ - وسیله خدمتانفاق در راه خدا موارد زیادی از بخشش‌های واجب و مستحب را پوشش می‌دهد: خمس، زکات، قرض، صدقه، بعضی از نذرها، هدیه، قربانی و... از این موارد است. بدیهی است اگر دست انسان از مال و مواهب دنیوی خالی باشد، هرگز توفیق احسان به مردم را نخواهد یافت. بنابراین می‌توان گفت در اغلب آیاتی که صیغه «انفِقوا» (به شکل امری آن) استفاده شده است؛ چه واجب و چه مستحب، باید کلمه «اکسبوا» را در تقدیر گرفت. هم‌چنان که می‌گوییم مقدمه واجب، واجب است؛ مقدمه انفاق هم که کسب درآمد است لازم و اجتناب‌ناپذیر است. آیه ذیل به صراحت می‌فرماید: از کسب حلال خود انفاق کنید: «یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ ما کَسَبْتُمْ؛ ای کسانیکه ایمان آورده‌اید از اموال پاکیزه و حلالی که کسب کرده‌اید؛ انفاق کنید.» مولوی می‌گوید: «انفقوا» گفتست پس کسبی بکن زانکه نبود خَرج بی‌دخل کُهُن گرچه آورد «انفِقوا» را مطلق، او تو بخوان که اِکسبوا ثُمّ «انفقوا» [۶]
مولوی بلخی، محمد، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بیت ۵۸۰ـ۵۷۹.
سعدی شیرازی در پایان باب هفتم گلستان و در داستان جدال سعدی با مدعی، در بیان توان‌گری و درویشی در ضمن گفت‌وگویی طولانی با درویشی صوری می‌گوید: توان‌گران را وقف است و نذر و مهمانی زکات و فطره و اِعـتاق «اعتاق به کسر اول مصدر باب افعال به معنای آزاد کردن بندگان است.» و هَـدی (هَدی به فتح اول و سکون ثانی، شتر یا گوسفند یا حیوان دیگری است که در روز حج باید حاجیان قربانی کنند و گاهی عنوان کفّاره دارد و برای جبران تقصیری است که مرتکب شده‌اند.) و قـربانی تو کی به دولت ایشان رسی که نتوانی جز این دو رکعت و آن هم به صد پریشانی!؟ رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «انّ النفسَ اذا احرَزَت قوتَها استقرَّت؛ آرامش خیال انسان در صورتی است که مایحتاج زندگی‌اش فراهم باشد.» از قرآن کریم نیز چنین استفاده می‌شود که داشتن مال، لازمه رسیدگی به محروم و سائل است. «اِلاَّ الْمُصَلِّینَ... الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ وَ الَّذِینَ فِی اَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسَّائِلِ وَ الَْمحْرُومِ». ۵ - اهمیت طلب حلال در احادیثپیشوایان معصوم ما (علیهم‌السّلام) با گفتار، عمل و تشویق، همواره پیروان خود را به تلاش برای روزی حلال سوق داده و «حلال» بودن را ویژگی لازم و دائمی درآمدها دانسته‌اند. از این نکته استفاده می‌شود که هر قدر دامنه «درآمدهای حلال» گسترش یابد و شناسایی شود و مورد استفاده سطوح مختلف جامعه با توانایی‌ها، سلیقه‌ها، تخصص‌ها، و امکانات بومی مختلف قرار گیرد، به طور طبیعی نظام مالی و اقتصادی سالمی بر جامعه جاری و ساری می‌گردد و راه‌های نامشروع کسب درآمد از بین رفته و یا به حداقل می‌رسند. اهمیت جایگزین کردن راه‌های حلال روزی به حدی است که امام صادق (علیه‌السّلام) به یکی از اصحاب خود به نام «مصادف» می‌فرماید: «یا مُصادِفُ! مجالَدَةُ السیوفِ اهونُ من طَلَبِ الحلالِ؛ شمشیر زدن و جنگیدن آسان‌تر از به دست آوردن روزی حلال است!» و نیز آمده است: «الشاخِصُ فی طَلَب الرزقِ الحلالِ کالمُجاهِدِ فی سَبیل الله؛ کسی که در طلب رزق از شهری به شهری رود، مانند کسی است که در راه خدا جهاد کند». رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «ما مِن عَبدٍ استحیا مِن الحَلالِ الّا ابتلاهُ اللهُ بِالحرامِ؛ هیچ بنده‌ای نیست که از طلب حلال شرم کند، مگر این که خدا او را به حرام مبتلا می‌کند». ۶ - تلاش اقتصادی در سیره ائمه اطهارامام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «انِّی لَاعمَلُ فِی بَعضِ ضِیاعِی حَتَّی اعرَقَ و انَّ لی مَن یَکفِینِی لِیَعلَمَ اللهُ عَزَّ و جَلَّ انِّی اطلُبُ الرِّزقَ الحَلالَ؛ با این که من می‌دانم کسی هست که روزی مرا در حد کفاف می‌رساند؛ امّا در ضیاع (زمین مزروعی) خود آن قدر کار می‌کنم تا عرق از بدنم سرازیر شود تا خدا بداند که من در طلب روزی حلال هستم». در حدیثی دیگر آمده است: «ازرَعُوا وَ اغرِسُوا فَلا وَ اللهِ مَا عَمِلَ النّاسُ عَمَلاً احَلَّ وَ لا اطیَبَ مِنهُ؛ زراعت کنید و بکارید (که) به خدا قسم عملی شریف‌تر و پاک‌تر از آن نیست». ۷ - آثار طلب روزی حلالدر پی کسب روزی حلال بودن برای انسان آثاری مترتب هست که در ذیل اشارتی به آن‌ها خواهیم داشت: ۷.۱ - آمرزش گناهانخدای متعال با اسباب مختلفی گناهان انسان را می‌بخشد که توبه، شفاعت، عبادات، ولایت اهل بیت (علیهم‌السّلام)، خدمت به مردم و... از این اسباب هستند. یکی از این سبب‌ها طلب حلال است. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «مَن باتَ کالّاً مِن طَلَبِ الحلالِ باتَ مَغفوراً له؛ کسی که با خستگی به سبب تلاش روزانه برای کسب حلال، شب را به صبح برساند، آمرزیده می‌شود». در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است: «انَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لا یُکَفِّرُها صَلاةٌ وَ لا صَدَقَةٌ قِیلَ یا رسولَ اللهِ فَما یُکَفِّرُها قالَ الهُمُومُ فی طَلَبِ المَعِیشَةِ؛ بعضی از گناهان به وسیله نماز و صدقه هم آمرزیده نمی‌شوند. سؤال شد یا رسول الله! پس چه چیز موجب آمرزش آن است؟ فرمود: جدیت و تلاش در طلب معیشت». ۷.۲ - رفاه خانوادهامام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «من لم یستحی مِن طلبِ المعاش خَفَّت مؤونَتُهُ وَرُخیَ باله و نُعِّمَ عِیالُهُ؛ کسی که از طلب حلال شرم نکند، بارش سبک، سختی‌هایش آسان و خانواده‌اش در رفاه قرار می‌گیرند». کسب را همچون زراعت دان عمو تا نکاری دخل نبود آن تو. در روایات اولیای گرامی اسلام تاکید شده است که افراد ثروت‌مند در زندگی خانواده سخت‌گیر نباشند و از تامین رفاه و آسایش آنان خودداری نکنند. امام رضا (علیه‌السّلام) فرمود: «صاحِبُ النِعمةِ یَجِبُ عَلَیه التَوسِعَةُ عَن عِیالِه؛ بر صاحبان نعمت واجب است که بر خانواده خود توسعه دهند و به زندگی آنان گشایش بخشند». امام سجاد (علیه‌السّلام) فرمود: «لَان ادخُلَ السوقَ و مَعی الدَراهمُ ابتاعُ بِه لِعِیالی لَحماً و قَد قَرِموا احَبُّ الَیَّ مِن ان اُعتِقَ نَسمَةً؛ اگر داخل بازار شوم و با من پول باشد و به وسیله آن برای خانواده خود گوشت تهیه کنم که به آن بسیار نیازمندند، در نزد من محبوب‌تر است از این که بنده‌ای را آزاد نمایم». رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «لَیسَ مِنّا مَن وُسّعَ عَلَیه ثُمّ قَتَرَ عَلی عِیالِه؛ کسی که وسعت مالی دارد و دارای تمکّن است؛ ولی بر خانواده خود سخت بگیرد و آنان را از زندگی راحت محروم بدارد، از ما نیست!» ۷.۳ - سربار نبودننتیجه بیکاری، نداشتن مهارت و دانش مفید و سودآور، کم‌کاری و تلف کردن وقت این است که انسان، خود و خانواده‌اش را سربار و نان‌خور دیگران کند و چنین کسی از رحمت خدا به دور است. عن النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قال: «ملعونٌ مَن القی کَلَّه عَلَی الناس مَلعونٌ مَلعونٌ مَن ضَیَّعَ مَن یَعول؛ [۲۰]
نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۴، ص۱۲.
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده است: کسی که بار زندگی خود را بر دوش دیگران بیفکند (و بخواهد از دسترنج مردم زندگی خود را بگذراند (رانده و مطرود درگاه باری تعالی است و نیز کسی که حقوق خانواده خود را ضایع کند ملعون است». هیچ چاره نیست از قوت عیال از بن دندان کنم کسب حلال اولیای گرامی اسلام، به قدری به کار کردن مسلمانان مُصِرّ بودند و می‌خواستند زندگانی آنان با عزت بگذرد که اگر در مواقعی افراد نقص عضوی داشتند باز هم به آنان تاکید می‌کردند که از عضو سالم خود استفاده نموده و به کار اشتغال یابند. در این‌باره از امام صادق (علیه‌السّلام) حدیثی نقل شده که می‌فرماید: «انّ رَجُلاً اتاهُ فقالَ: انّی لا احسِنُ ان اعمَلَ عَمَلاً بِیَدی و لا اُحسِنُ ان اتجرؤ و انا محارِفٌ محتاجٌ، فقالَ: اعمَل و احمِل عَلی راسِکَ و استغنِ عَن الناس؛ مردی به حضور امام صادق (علیه‌السّلام) آمد و گفت: یابن رسول الله من نمی‌توانم با دستم کار کنم ـشاید دستش عیبی داشته که فاقد قدرت کار بوده است‌ـ و سرمایه‌ای هم ندارم که تجارت کنم و نیازمند هستم. حضرت (علیه‌السّلام) (دید که سر و گردن او سالم است (فرمود: کار کن و کالا را با سر خود حمل نما و از مردم بی‌نیاز باش». ۸ - توجه به سبب معنوی رزق حلالدر پایان این فراز لازم است بدانیم که رزق حلال نیز هم چون همه جنبه‌های دیگر زندگی نیازمند دعا، تضرع و مسالت از درگاه ربوبی است و سبب واقعی، خدای سبحان است. بنابراین تلاوت بعضی از سوره‌ها و آیات مبارک قرآن، دعاهای وارد شده از معصومین (علیهم‌السّلام) و نیز ذکرهایی که برای توسعه رزق توصیه شده‌اند، باید همواره مورد توجه باشند. یکی از دعاها که پس از آخرین نماز یومیه خوانده می‌شود و محتوا و مضمون آن برای طلب رزق است، تعقیب نماز عشا است که مرحوم محدث قمی (رحمة‌الله‌علیه) آن را در کتاب مفاتیح الجنان از کتاب شریف مصباح المتهجّد نقل کرده است. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «کسب مال حلال»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۱/۱۲. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|